24006

THE3 66

دكتري

علوم قرآن و حديث

الهيات و معارف اهل البيت(ع)

1403/06/28

461

دكتر امير احمدنژاد , رضا شكراني

دكتر اعظم پرچم

قرآن، , اهل كتاب , بازسازي تاريخي , تاريخ‌گذاري , مخاطب‌شناسي , مكه

دوران حضور حضرت محمد (ص) در مكه در تعامل با گروه‌هاي مختلف مشرك، اهل كتاب و مسلمان شكل مي‌گيرد. از اين ميان ارتباط با اهل كتاب يهود، نصاري، صابئين و حنفا بيش از همه با چالش و گفتگو همراه است. اين ارتباط تا حدود زيادي به‌صورت مستقيم و غيرمستقيم در آيات مكي قرآن كريم منعكس شده است. در برابر اين صراحت آيات، مفسران رويكرد متفاوتي از تأييد حضور اهل كتاب تا انكار يا سكوت در برابر آن اتخاذ كرده‌اند. شناخت موضع قرآن در برابر اهل كتاب و اديان پيش از اسلام و تضاد و تزاحم بين آنها و همچنين فهم شيوه ارتباط مدنظر اسلام با اين اديان ضرورت بررسي فضاي تعاملات با آنها را مطرح مي‌كند. اما منابع تاريخي در برابر ترسيم اين فضا و تبيين جزئيات اين تعامل داراي اشكال زيادي هستند. از جمله اينكه بسياري از زواياي اين ارتباط در منابع تاريخي مفقود، متناقض و در بسياري از موارد به كليات بسنده شده است. همچنين گزارش‌هاي تاريخي محدود، مقطعي و فاقد پيوستگي زماني و مكاني است. به عنوان مثال اين گزارش‌ها به لحاظ محتوايي از حوزه فعاليت‌هاي تجاري اهل كتاب در مكه يا حضور بردگان نصراني در آن سرزمين فراتر نمي‌رود و تنها مقاطعي از زمان مانند موسم ساليانه حج و حضور غيردائمي اهل كتاب در مكه را در بر مي‌گيرد. حال آنكه برخلاف گزارش‌هاي تاريخي، اشارات قرآن حاكي از روايت‌هايي از نوع تعامل پيامبر (ص) با اهل كتاب ساكن يا غير ساكن مكه است كه داراي پيوستگي زماني در سيزده سال نخست بعثت است. از آنجايي كه هدف قرآن بيان جزئيات وقايع تاريخي نيست، روشي نياز است كه با تكيه بر آن بتوان گزارش‌هاي تاريخي را از اشارات قرآني استنباط و آنها را با گزارش‌هاي تاريخي موجود فهم كرد. روشي كه كنش‌ها و واكنش‌هاي متقابل اهل كتاب را نسبت به آيات و فضاي نزول رصد كرده و هر دو سوي اين رابطه را بازسازي نموده و به تصوير بكشد. روش «بازسازي تاريخي متن محور» كه در اين رساله معرفي مي‌شود، در پي تصويرسازي با كمك شكل‌دادن رابطه‌اي دوطرفه بين تاريخ و قرآن است. در اين روش با تكيه بر قرآن به عنوان يك متن، اشارات ضمني و قرائن متعددي همچون سياق سوره، بسامد و تكامد واژگان، دخيل بودن الفاظ، بينامتنيت قرآن و متون مقدس، اسباب نزول، گزارش‌هاي تاريخي و ديدگاه مفسران بررسي مي‌شود و با كمك آنها فضاي نزول هر سوره و كيفيت تعامل با اهل كتاب در هر دوره و سرزميني بازسازي مي‌شود. شاخصه‌هاي اصلي اين روش تكيه بر تاريخ‌گذاري آيات، ريشه‌شناسي واژگان و بينامتنيت آيات با متون مقدس اهل كتاب است. يافته‌هاي اين پژوهش، علاوه بر اثبات حضور اهل كتاب در دوران مكي، تعامل با اين گروه‌ها را نيز در طول اين دوران به تصوير مي‌كشد. تعاملاتي كه در برخي از سال‌ها مانند ايام حصر در شعب ابي‌طالب كم‌رنگ‌تر مي‌شود و در اوقاتي همچون موسم حج فزوني مي‌يابد. اين تعاملات نه‌تنها با اهل كتاب ساكن مكه بلكه با اهل كتاب سرزمين‌هاي ديگر همچون سبأ، روم، حبشه، طائف و يثرب نيز شكل مي‌گيرد و در مجموع رويكرد آيات به اهل كتاب مكي و غيرمكي در چهار دسته تعريف مي‌شود؛ رويكرد تأييدي، رويكرد توبيخي، رويكرد فاقد جهت‌گيري و رويكرد تركيبي. هرچند تقريباً در تمام دوران مكي مي‌توان تعامل با اهل كتاب را پيگيري كرد، اما حجم اين تعاملات در سال‌هاي پاياني در مقايسه با سال‌هاي نخست بعثت، بيشتر و رو به فزوني است. مهم‌ترين محورهاي تعامل با اهل كتاب در حوزه توحيد مانند تأكيد بر وحدانيت خدا، حوزه نبوت مانند اثبات رسالت پيامبر (ص) و حوزه معاد است. همچنين در حوزه اخلاقيات و احكام نيز تعاملات مثبت و منفي با صاحبان اين اديان رخ مي‌دهد. از دستاوردهاي اين رساله پيشنهاد مخاطبان جديد و متفاوتي است كه در دسته‌بندي‌هاي مرسوم مفسران جايگاهي ندارند. مخاطبان خاصي از فرقه‌هاي متعدد اهل كتاب همچون سوفريم، آريوسي، مونوفيزيتي و نسطوري كه از سرزمين‌هاي مختلف شمال و جنوب شبه‌جزيره خطاب سور مكي واقع شده‌اند و تطبيق اشارات آيات با منابع فرقه‌شناسي آن را تأييد مي‌كند. در راستاي شناخت مخاطبان خاص هر سوره، سوري نيز شناسايي مي‌شوند كه به دليل تنوع مخاطبان، اشاره به آداب ‌و رسوم اعراب و قبائل و بسامد واژگان دخيل، مطرح‌كننده فرضيه نزول در ايام حج هستند.

Qurʹan, , people of the book , , historical reconstruction, , dating, , audience analysis, , Mecca

Historical reconstruction of the Prophetʹs interactive space with People of the Book Focusing on Quran verses

علوم قرآن و حديث

Since the purpose of the Qurʹan is not to express the details of historical events, a method is needed that can be used to derive historical reports from the Qurʹanic references and understand them with the existing historical reports. A method that observes the actions and mutual reactions of the people of the book regarding the verses and the space of revelation and reconstructs and portrays both sides of this relationship. The method of "text-based historical reconstruction" which is introduced in this thesis, seeks to illustrate with the help of forming a two-way relationship between history and the Qurʹan. In this method, relying on the Qurʹan as a text, several implicit references and clues such as the context of the Surah, the frequency of words and words hapax legomenon, the foreignness and non-Arabic nature of the words, the intertextuality of the Qurʹan and the holy texts, the sources of revelation, historical reports and the views of the commentators are examined. With their help, the atmosphere of the revelation of each surah and the quality of interaction with the people of the book in every period and land will be reconstruct. The main features of this method are relying on the dating of the verses, the etymology of the words and the intertextuality of the verses with the holy texts of the people of the book. The findings of this research, in addition to proving the presence of people of the book in the Mecca period, also depict the interaction with these groups during this period. Interactions that become less intense in some years, such as during the siege in Abi Talib Sheʹb, and increase in times such as the Hajj season. These interactions are formed not only with the people of the book living in Mecca, but also with the people of the book from other lands such as Sabaʹ, Rom, Abyssinia, Taif and Yathreb, and in total, the approach of the verses to the people of the book Mecca and non-Mecca is defined in four categories; Confirmatory approach, critical approach, non-oriented approach and hybrid approach. Although it is possible to follow the interactions with the people of the book almost throughout the Mecca period, the volume of these interactions in the final years is more and increasing compared to the first years of the Prophethood

4